De energietransitie heeft enorme behoefte aan opschaling en doorontwikkeling van slimme (digitale) energie-oplossingen en het versnellen van innovatie. Kan open source software daar een bijdrage aan leveren en zo ja, in welke context en onder welke voorwaarden? Samenwerkingsverband Studio Holon verkent de rol van open source voor innovatie en kijkt daarbij specifiek naar de toepassing van verschillende vormen van open source bij Energy Hubs op bedrijventerreinen.
Het duurzame energiesysteem wordt gekenmerkt door meer decentrale en meer variabele opwek en verbruik, bijvoorbeeld in de vorm van energy hubs. Dat vereist een andere manier van aansturing van energiestromen. Zonder inzet van data en digitale- en informatietechnologieën is dat onmogelijk te realiseren. Al deze technologieën draaien op software (en protocollen) die zowel open source als gesloten kan zijn. Het is belangrijk om hierbij stil te staan, want hoe we digitale technologie ontwikkelen en gebruiken heeft impact op de verdeling van invloed en middelen tussen spelers in het energiesysteem.
Met uitzondering van de netbeheerders en een aantal marktpartijen hebben de meeste organisaties in de energiesector weinig ervaring met het ontwikkelen, beheren en gebruiken van Open Source Software (OSS). Veel ‘slimme’ digitale energieoplossingen – waarvan er nu vele opkomen – zijn closed source, wat betekent dat je als afnemer een licentie koopt om de software te gebruiken. Daarbij wordt gewerkt met eigen protocollen en gesloten ecosystemen. Een gevolg is dat er verschillende innovatieve oplossingen naast elkaar ontstaan, waarbij apparaten onderling niet met elkaar kunnen communiceren en diensten niet goed zijn te integreren.
Bovendien lopen gebruikers het risico op een vendor lock-in, wat inhoudt dat ze vastzitten aan één bepaalde fabrikant of leverancier. Tegelijkertijd groeit de macht van bepaalde marktpartijen en is het voor nieuwe ontwikkelaars lastiger om de markt te treden. Dit zijn zorgelijke trends die binnen de IT-wereld bekend zijn en die we willen voorkomen in het energiedomein.
Wat is open source software?
OSS is software waarvan de broncode openbaar is. De broncode is het geheel van voor mensen leesbare programma-instructies die de programmeur (de maker) geschreven heeft v. Hierdoor is te zien hoe het programma in de basis werkt voor iedereen die dit wil bekijken, kopiëren, ervan leren, aanpassen of delen. In bredere definities van open source kan het ook gaan om Open Source Hardware (OSH), het gebruik van open standaarden en protocollen of open data. Soms worden ook de ontwerpprincipes meegenomen, die open en transparant kunnen zijn. Vanwege de uiteenlopende definities is het belangrijk om per context de scope van open source met elkaar te bepalen.
Grote technologiebedrijven maken volop gebruik van open source en dragen ook bij aan projecten. Dat komt omdat de meest innovatieve software open source is en de sector zo collectief haar innovatiekracht vergroot vi. Achter veel technologische ontwikkelingen schuilt bijvoorbeeld een open source component, zoals cloud-computing, kunstmatige intelligentie en machine learning en het Internet of Things vii. Open source is inmiddels dus een serieus businessmodel en de communities bestaan uit deelnemers die zowel idealistisch als commercieel gedreven zijn viii. In 20218 investeerden bedrijven in de EU ongeveer 1 miljard euro in OSS, wat resulteerde in een impact op de Europese economie van tussen de 65 en 95 miljard euro ix.
Transparantie
Open source werken kan bijdragen aan meer transparantie en grip op de technologie en daarmee vertrouwen bij gebruikers. Het kan ook klanten opleveren omdat zij laagdrempelig software kunnen uitproberen en niet bang hoeven zijn voor lock-in. Als een bedrijf een open source dienst levert kan je namelijk later gemakkelijk overstappen naar een ander of besluiten zelf het beheer te doen.
Topsector Energie en RVO zien het bewustzijn groeien over de waarde van open source, zowel maatschappelijk als commercieel. In 2021 kreeg Waag Futurelab de opdracht te onderzoeken hoe open source technologie kan bijdragen aan een eerlijk en inclusief ecosysteem rond Home Energie Management (HEM)i . In de context van HEM komen inmiddels ontwikkelaars op die een open source HEM-applicatie of platform willen bouwen voor de coöperatieve wereld. Dit doen zij vanuit de overtuiging dat dit de interoperabiliteit stimuleert, een eerlijk speelveld creëert, de groei van gesloten ecosystemen voorkomt en zorgt voor snellere en bredere adoptie van energiebesparende oplossingenii.
Samenwerken
Open source is in de kern gericht op samenwerken en op “het idee dat het beste idee juist eigenlijk overal vandaan zou kunnen komen”iii. Een parallel valt te trekken met de onderzoekswereld die gebouwd is op samenwerking, uitwisseling en reproduceerbaarheid. De kracht van opensource lijkt daarmee te zitten in het versnellen van innovatie iv. Dankzij het ecosysteem dat om een open source product of dienst heen ontstaat, waar mensen van over de hele wereld aan kunnen bijdragen, verbetert de software – denk aan updates en uitbreidingen – en worden kwetsbaarheden sneller ontdekt. Op die manier kan open source bijdragen aan de veiligheid en betrouwbaarheid van software.
Aan de andere kant valt ook het argument te maken dat in OSS kwetsbaarheden gemakkelijker te vinden zijn voor iemand met slechte intenties, met alle veiligheidsgevolgen van dien. Of dat innovatie mogelijk geremd wordt doordat (kleinere) marktpartijen geen verdienmodel zien of incentive meer hebben om door te ontwikkelen.
Verkenning
Om beter te begrijpen in welke context en onder welke voorwaarden open source toegevoegde waarde heeft voor de energietransitie laten de Topsector Energie en RVO een verkenning uitvoeren door samenwerkingsverband Studio Holon. Daarbij is gekozen om het onderwerp breed in te steken en te kijken naar verschillende vormen van open source, naast broncode bijvoorbeeld ook open standaarden, data en samenwerking.
Om het onderwerp concreet te maken voor een doelgroep van niet IT-ers is gekozen voor een specifiek toepassingsgebied: energy hubs op bedrijventerreinen. De hoofdvraag is hoe je met open source energie-innovatie kan versnellen. Wanneer pas je het wel, en wanneer juist niet toe en waarom? Waar zou de overheid het echt moet eisen en waarom? Kunnen we innovatoren in de energiesector praktische handvatten geven om met open source aan de slag te gaan?
Ervaring met open source?
Na een deskstudie is het team van Studio Holon nu aan de slag met interviews in de praktijk bij bedrijventerreinen en met internationale en nationale open source experts. Bij deze doet de Topsector Energie daarom een oproep aan geïnteresseerden:
Werk je aan de ontwikkeling van een energy hubs op een bedrijventerrein en spreekt dit onderwerp je aan? Of heb je ervaring met open source werken -binnen of buiten het energiedomein- en wil je die lessen delen? Neem contact op met Soe van Dijk, programmacoördinator Digitalisering via soe.vandijk@topsectorenergie.nl.
